Lesson 12: Basic Sentences

Character English Show Hide Maya Show Hide
1 José Good morning, Don Hernán! ¡Buenos días, Don Hernán!
¡Buenos días, Don Hernán!
¡Bwenos días, don 'ernán!
2 Hernán Good morning, Don José! Come in! Make yourself at home! ¡Buenos días, Don José! ¡Ooken! ¡Ta wotoch yanech!
¡Buenos días, Don José! ¡Ooken! ¡Ti' a wotoch yanech!
¡Bwenos días, Don José! ¡'Òoken! ¡Ta wotoch yanech!
3 Hernán Whatʾll you buy? Whatʾll you take? Baʾax ken a manej. Baʾax ken a bisej.
Ba'ax ken a manej. Ba'ax ken a bisej.
Ba'ax ken a manej. Ba'ax ken a bisej.
4 José What do you want me to buy? Baʾax a kʾáat ka in manej.
Ba'ax a k'áat ka'aj in manej.
Ba'ax a k'áat ká in manej.
5 Hernán What do I want you to buy? All these things. Baʾax a kʾáat ka a manej. Tu láakal le baʾaloʾobaʾ.
Ba'ax a k'áat ka'aj a manej. Ti' u láakal le ba'alo'oba'.
Ba'ax a k'áat ká a manej. Tu láakal le ba'aloba'.
6 José I donʾt want to buy those things. Maʾ in kʾáat in man le baʾaloʾoboʾ.
Ma' in k'áat in man le ba'alo'obo'.
Má in k'áat in man e ba'alobo'.
7 José I just came to visit you. Chéen j taalen in xíimbaltech.
Chéen j taalen in xíimbaltech.
Chéen tàalen in xíimbatech.
8 José I just want to chat with you. Chéen in kʾáat tsikbal ta wéetel.
Chéen in k'áat tsikbal ti' a wéetel.
Chén in k'át tsikbal ta wéetel.
9 Hernán Fine! Sit down! How are you? ¡Maʾalob! ¡Kulen! Bix yanilech.
¡Ma'alob! ¡Kulen! Bix yanilech.
¡Má'alob! ¡Kulen! Bix yanilech.
10a José Fine, thank you! ¡Maʾalob, dios boʾotik!
¡Ma'alob, dios bo'otik!
¡Má'alob, dyos bo'otik!
10b José Say [Listen], Don Hernán, what's the name of that thing? Uʾuyej, Don Hernán, baʾax u kʾaabaʾ le baʾaloʾ.
U'uyej, Don Hernán, ba'ax u k'aaba' le ba'alo'.
'U'uye, don 'ernan, ba'ax u k'àaba' le ba'alo'.
11 Hernán That is called a bucket. Leloʾ u kʾaabaʾeʾ chʾóoy.
Lelo' u k'aaba'e' ch'óoy.
Lelo u k'àaba'e ch'óoy.
12 José I forgot. I have to buy a bucket and...how is it said in Maya...a rope? Tuʾub teen. Kʾabéet in manik un pʾéel chʾóoy yéetel...bix u yaʾalaʾal ich mayaʾ...soga.
Tu'ub ten. K'abéet in manik un p'éel ch'óoy yéetel...bix u ya'ala'al ich maya'...soga.
Tu'ub ten. K'abéet in manik um p'é ch'óoy yéetej...bix u ya'alal ich màayaj...sòogaj.
13 Hernán Well, itʾs called suum. Pues, ku yaʾalaʾal suum.
Pues, ku ya'ala'al suum.
Pwes, ku ya'alal sùum.
14 José Well, I need [a] rope, too. How much is it? Bueno, kʾabéet teen suum xan. Bajux u tojol.
Bueno, k'abéet teen suum xan. Bajux u tojol.
Bweno, k'abéet ten sùum xan. Bajux u tojol.
15 Hernán This one costs seven pesos. Lelaʾ siete pesos u tojol.
Lela' siete pesos u tojol.
Lela' syèetej pesos u tojol.
16 José Letʾs see what else I need. Koʾox ilik baʾax u láakʾ kʾabéet teen.
Ko'ox ilik ba'ax u láak' k'abéet teen.
Ko'ox ilik ba'ax u láak' k'abéet ten.
17 Hernán Do you need honey or chocolate? ¿Kʾabéet teech kaab wa chukwaʾ?
¿K'abéet teech kaab wa chukwa'?
¿K'abéet tech kàab wá chukwa'?
18 José What does chukwa mean? Baʾax u kʾáat u yaʾal chukwaʾ.
Ba'ax u k'áat u ya'al chukwa'.
Ba'ax u k'áat i al chukwa'.
19 Hernán Chukwa means chocolate. Chukwaʾeʾ u kʾáat u yaʾaleʾ chocolate.
Chukwa'e' u k'áat u ya'ale' chocolate.
Chukwa'e' u k'áat i a'ale' chóokolàatej.
20 José And kaab, what does it mean? Kux túun kaab, baʾax u kʾáat u yaʾalej.
Kux túun kaab, ba'ax u k'áat u ya'alej.
Kux túun kàab, ba'ax u k'át i alej.
21 Hernán It means, in English, honey. U kʾáat u yaʾal ich ingléseʾ honey.
k'áat u ya'al ich inglése' honey.
U k'át i al ich íinglese' honey.
22 Hernán Are you thirsty? Would you like to drink? ¿Ukʾajech? ¿A kʾáat ukʾul?
¿Uk'ajech? ¿A k'áat uk'ul?
¿Uk'ajech? ¿A k'áat uk'ul?
23 José Sure! Give me some water to drink! Bix maʾij. ¡Tsʾa teen un pʾíit jaʾ in wukʾej!
Bix ma'ij. ¡Ts'a teen un p'íit ja' in wuk'ej!
Bix ma'ij. ¡Ts'áa ten um p'íit ja' in wuk'ej!
24 José Well, I need to go now. Maʾalob, kʾabéet in bin beʾooráaʾ.
Ma'alob, k'abéet in bin be'ooráa'.
Má'alob, k'abét im bin be'òorája'.
25 José I must go help that companion of mine. Yan in bin in wáant le in wéet taaloʾ.
Yan in bin in wáant le in wéet taalo'.
Yan im bin in wáant in wéet tàalo'.
26 José If you want, Iʾll take you to see my house. Wáa a kʾáateʾ, jeʾ in bisikech a wil in taanajoʾ.
Wáa a k'áate', je'el in bisikech a wil in taanajo'.
Wá a k'áate', jé im biskech a wil in tanajo'.
27 Hernán Very well, letʾs go! Iʾll help with these things. Seen maʾalob. ¡Koʾox! Jeʾ in wáantikech yéetel le baʾaloʾobaʾ.
Seen ma'alob. ¡Ko'oxJe'el in wáantikech yéetel le ba'alo'oba'.
Sèen má'alob. ¡Ko'ox! Jé in wáantikech yéetel e ba'aloba'.
1 José Excuse me, sir, does this road go to Xocenpich? Saʾates teen, taat, ¿ku bin Xocenpich le bej jeʾelaʾ?
Sa'ates teen, taat, ¿ku bin Xocenpich le bej je'ela'?
Sa'ates ten, tàat, ¿ku bin xokempìich le be je'ela'?
2 Stranger No, indeed, not this one. Maʾ tech, maʾ letiʾiʾ.
Ma'a tech, ma' leti'i'.
Ma'a tech, ma' leti'i'.
3 Stranger The one of your left is the one youʾll take. Letiʾ le yaan ta x-tsʾíikoʾ, letiʾ ken a bisej.
Leti' le yaan ti' a x-ts'íiko', leti' ken a bisej.
Leti e yan ta x-ts'íiko', leti ken a bisej.
4 José Is it far from here? Náach wáa wayeʾ.
Náach wáa waye'.
Náach wá waye'.
5 Stranger Not very far. I think [itʾs] about two leagues. Maʾ seen náachiʾ, in tukulikeʾ míin kaʾa lúub.
Ma' seen náachi', in tukulike' míin ka'a lúub.
Ma' sèen náachi', in tuklike míin ká'a lúub.
6 Stranger You can get there in two hours [by] walking. Ku páajtal a kʾuchul ichil kaʾa pʾéel hora xíimbalil.
Ku páajtal a k'uchul ichil ka'a p'éel hora xíimbalil.
Ku páajtal a k'uchul ich ká'a p'é 'òoraj xíimbalil.
7 José And the road over there, where does it go? Kux túun le bej teʾeloʾ. Tuʾux ku bin.
Kux túun le bej te'elo'. Tu'ux ku bin.
Kux túun le bej te'elo'. Tu'ux ku bin.
8 Stranger It goes to Valladolid. Ku bin Sakiʾ.
Ku bin Saki'.
Ku bin saki'.
9 José Thank you, sir. Dios boʾotik teech taat.
Dios bo'otik teech taat.
Dyos bo'otik tech tàat.
10 Stranger You (pl.) arenʾt from here, are you? Are you from here? Teʾexeʾ maʾ wayileʾexeʾ, máasimaʾ. Wayileʾex wáaʾeʾ.
Te'exe' ma' wayile'exe', máasima'. Wayile'ex wáae'.
Te'exe ma' wayile'exe', máasima'. Wayile'ex wáe'.
11 José No, we arenʾt from Yucatán. Maʾ, maʾ yucatániloʾoniʾ.
Ma', ma' yucatánilo'oni'.
Ma', má yúucatàanilo'oni'.
12 José We are solely Americans. Puro americanosoʾon.
Puro americanoso'on.
Puro 'ámerikàanoso'on.
13 José And you, sir, are you from Piste? Kux teech taat, pisteilech wáaj.
Kux teech taat, pisteilech wáaj.
Kux tèech tàat, p'isteilech wáaj.
14 Stranger Well, as a matter of fact, Iʾm from Peto, but I work here. Pues, tóojkabileʾ, teneʾ petoilen pero way kin meyajeʾ.
Pues, tóojkabile', tene' petoilen pero way kin meyaje'.
Pwes, tóojkabile', tene pèetóilen peroj way kin meyaje'.
15 Stranger Is this your son? A hijo wáa lelaʾ.
hijo wáa lela'.
'A ìijo wá lela'.
16 José No, heʾs just my friend. Maʾa tech letiʾeʾ chéen in amigo.
Ma'a tech leti'e' chéen in amigo.
Ma'a tech leti'e chen in 'ámigoj.
17 Stranger Why do you come here? Baʾax oʾolal ka taaleʾex wayeʾ.
Ba'ax o'olal ka taale'ex waye'.
Ba'ax o'olal ka tàale'ex waye'.
18 José Because I want to learn Maya. Tu yoʾolal in kʾáat in kan mayaʾ.
Ti' u yo'olal in k'áat in kan maya'.
T yolal in k'áat in kan màayaj.
19 Stranger Why are you anxious to learn Maya? Baʾaxten taak a kanik mayaʾ.
Ba'axten taak a kanik maya'.
Ba'axten tàak a kanik màayaj.
20 José Because I like this Indian tongue! Tumen uts tin xikin le máasewáal tʾaanaʾ.
Tumen uts ti' in xikin le máasewáal t'aana'.
Tumen uts tin xikin le máasewal t'àana'.
21 Stranger How long have you been here? Jay pʾéel kʾiin yanakeʾex wayeʾ.
Jay p'éel k'iin yanake'ex waye'.
Jay p'é k'ìin yanake'ex waye'.
22 José Weʾve been here more than a month. Más tiʾ un pʾéel mes yanakoʾon wayeʾ.
Más ti' un p'éel mes yanako'on waye'.
Màas tí un p'é mèes yanako'on waye'.
23 José Almost two months. Taʾitak dos meses.
Ta'itak dos meses.
Ta'itak dòos meses.
24 Stranger Will you get accustomed [to it] here in Yucatán? Techeʾ jeʾ wáa a suuktal way Yucatáneʾ.
Teche' je'el wáa a suuktal way Yucatáne'.
Teche jé wá sùuktal way yúukatàane'.
25 José Who knows? I believe so. Perhaps. Ken sa bixij. Míin jeʾ waleʾ. Maʾ xaniʾ.
Ken saj bixij. Míin je' wale'. Ma' xani'.
Ken sá bixij. Míin jé' wale'. Ma' xàani'.
26 Stranger So youʾll stay here then? Jeʾ wáa a pʾáatal bey wayoʾ.
Je'el wáa a p'áatal bey wayo'.
Jé wá a p'áatal bey wayo'.
27 José I wish I could... Iʾd like to stay, but I canʾt. I have to go. Kexiʾeʾ, in kʾáat pʾáatal, baʾaleʾ maʾ tu páajtal, yan in bin.
Kexi'e', in k'áat p'áatal, ba'ale' ma' tu páajtal, yan in bin.
Kexi'e', 'in k'áat p'áatal, ba'ale má t u páajtal, yan in bin.
28 Stranger Oh, you have to go! Áaj, yan a bin!
Áaj, yan a bin!
'Áa, yan a bin!
29 José Yes! We go back again to our country. ¡Bix maʾij! K kaʾa suut t luʾum.
¡Bix ma'ij! K ka'a suut t lu'um.
¡Bix ma'ij! K ká'a sùut t lu'um.
30 Stranger How long will you be here? Jay pʾéel kʾiin ken a meenteʾex wayeʾ.
Jay p'éel k'iin ken a meente'ex waye'.
Jay p'é k'ìin kén a mèente'ex waye'.
31 Stranger When do you go? Baʾax kʾiin a bin.
Ba'ax k'iin a bin.
Ba'ax k'iin a bin.
32 José Well, we leave in a few days. Pues, toʾoneʾ ich tsʾeʾetsʾek kʾiin k jóokʾol.
Pues, to'one' ich ts'e'ets'ek k'iin k jóok'ol.
Pwes, to'one ich ts'e'ets'ek k'ìin k jóok'ol.
33 Stranger How many days for you to arrive home? Jay pʾéel kʾiin a kʾuchul ta najil.
Jay p'éel k'iin a k'uchul ti' a najil.
Jay p'é k'ìin a k'uchul ta nail.
34 José In three days, perhaps. Ichil tres días waleʾ.
Ichil tres días wale'.
'Ichil trèes días wale'.
35 Companion(s) Do you know the way to Xocenpich? ¿A wojel u bejil Xocenpich?
¿A wojel u bejil Xocenpich?
¿'A wojel u bejil xocempich?
36 José Yes, thanks to that farmer! In wojel, dios boʾotik tiʾ le j-koolnáaloʾ.
In wojeldios bo'otik ti' le j-koolnáalo'.
In wojel, dyos bo'otik tí le j kòolnáalo'.
37 José Now, I can surely find it. Beʾooráaeʾ jeʾ u páajtal in kaxtikeʾ.
Be'ooráae' je'el u páajtal in kaxtike'.
Be'òoráe' jé' u páajtal in kaxtike'.
1 Marcelino I want you (pl.) to come to meet my household. In kʾáat ka talakeʾex a kʾajóolt le in taanajoʾ.
In k'áat ka'aj talake'ex a k'ajóolt le in taanajo'.
In k'át ká talake'ex a k'ajóolt in tàanajo'.
2 José Thank you, Don Marcelino! When? ¡Dios boʾotik, Don Marcelino! Baʾax kʾiin.
¡Dios bo'otik, Don Marcelino! Ba'ax k'iin.
¡Dyos bo'otik, don marselínoj! Ba'ax k'ìin.
3 Marcelino You (pl.) should say when is good for you (pl.). Teʾex ken a waʾaleʾex baʾax kʾiin maʾalob a tiʾaʾaleʾex.
Te'ex ken a wa'ale'ex ba'ax k'iin ma'alob a ti'a'ale'ex.
Te'ex ken a wa'ale'ex ba'ax k'ìin má'alob a tí'ale'ex.
4 José Will tomorrow evening be good? Maʾalob wáa okaʾan kʾiin sáamal.
Ma'alob wáa oka'an k'iin sáamal.
Má'alob wá oka'an k'ìin sáamal.
5 Marcelino Fine then! Come tomorrow evening! ¡Maʾalob túun! Koʾoteneʾex okaʾan kʾiin sáamal.
¡Ma'alob túun! Ko'otene'ex oka'an k'iin sáamal.
¡Má'alob túun! Ko'otene'ex 'oka'an k'ìin sáamal.
6 José Good evening, Don Marcelino, are you in? Buenas noches, Don Marcelino, kulaʾanech wáaj.
Buenas noches, Don Marcelino, kula'anech wáaj.
Bwenas noches, don marselínoj, kula'anech wáaj.
7 Marcelino Good evening, my friends. Buenas noches, in láakʾeʾex.
Buenas noches, in láak'e'ex.
Bwenas noches, in láak'e'ex.
8 Marcelino Iʾm here! Come in! Make yourselves at home! ¡Way yaneneʾ! ¡Ookeneʾex! ¡Ta wotoch yaneʾex!
¡Way yanene'! ¡Ookene'ex! ¡Ti' a wotoch yane'ex!
¡Way yanene'! ¡'Òokene'ex! ¡Ta wotoch yane'ex!
9 José Thanks. Your house is nice. ¡Dios boʾotik! Jatsʾuts a chan taanajaʾ.
¡Dios bo'otik! Jats'uts a chan taanaja'.
¡Dyos bo'otik! Jats'uts a chan tàanaja'.
10 Marcelino Thank you! And [the] Maya, how are you coming along with it? ¡Dios boʾotik! Kux túun le Mayaʾ tʾaanoʾ bix yanileʾex yéetel.
¡Dios bo'otik! Kux túun le Maya' t'aano' bix yanile'ex yéetel.
¡Dyos bo'otik! Kux túun le maya' t'àano bix yanile'ex yéetel.
11 Alberto Every day we learn a little more. Sáansamal k kanik un pʾíit u másil.
Sáansamal k kanik un p'íit u másil.
Sáansamal j kanik um p'íit u màasil.
12 Marcelino If you (pl.) want, Iʾll help you (pl.) with it. Wáa a kʾáateʾexeʾ, jeʾ in wáantikeʾex yéeteleʾ.
Wáa a k'áate'exe', je'el in wáantike'ex yéetele'.
Wá k'áate'exe, jé in w áantike'ex y éetele'.
13 José Thank you, but Don Hernán is helping us. Dios boʾotik teech, pero Don Hernáneʾ táan u yáantikoʾon.
Dios bo'otik teech, pero Don Hernáne' táan u yáantiko'on.
Dyos bo'otik tech, pero don ernane táan u yáantiko'on.
14 Marcelino How about your fellow-workers, are they still learning, too? Kux le a wéet meyajoʾoboʾ, láiliʾ tun kanikoʾob xaneʾ.
Kux le a wéet meyajo'obo'láili' táan u kaniko'ob xane'.
Kux a wéet meyajo'obo', láili' tún kaniko'ob xane'.
15 José Yes, the only thing is, no one is helping them. Láiliʾeʾ, chéen baʾaleʾ mix máak áantikoʾob.
Láili'e', chéen ba'ale' mix máak áantiko'ob.
Láili'e', chém bale mix máak áantiko'ob.
16 Marcelino Tell them Iʾll help them with pleasure! Aʾal tiʾ letiʾoʾob jeʾ in wáantikoʾob yéetel kiʾimak óolaleʾ.
A'al ti' leti'o'ob je'el in wáantiko'ob yéetel ki'imak óolale'.
A'al tí'ob jé in wáantiko'ob yétel ki'imak 'óolale'.
17 José Weʾll tell them. Jeʾ k aʾalik tiʾ letiʾoʾobeʾ.
Je'el k a'alik ti' leti'o'obe'.
Je 'a'alik tíobe'.
18 Marcelino I believe this is [the] first time you (pl.)[ʾve] come to visit me, isnʾt it? Míin lelaʾ yáax un téen a taaleʾex a xíimbaltenaʾ, máasimaʾ.
Míin lela' yáax un téen a taale'ex a xíimbaltena', máasima'.
Míin lela yáax un téen a tàale'ex a xíimbatena', máasima'.
19 Alberto Yes. Yesterday you came up to visit us. Bey, joʾoljej j kʾuchech a xíimbaltoʾon.
Bey, jo'oljej j k'uchech a xíimbalto'on.
Bey, jo'oljej j k'uchech a xíimbato'on.
20 Alberto Today we came to visit you. Bejlaʾeʾ toʾoneʾ j taaloʾon k xíimbaltech.
Bejla'e' to'one' j taalo'on k xíimbaltech.
Bejla'e to'one j tàalo'on k xíimbatech.
21 Marcelino [The] day before yesterday your compatriots came to visit me. Kaʾojej j taaloʾob a wéet kaajaloʾob u xíimbalten.
Ka'ojej j taalo'ob a wéet kaajalo'ob u xíimbalten.
Ka'oje j tàalo'ob a wéet kàajalo'ob u xíimbaten.
22 Alberto I think my sister also came to visit you (pl.), didnʾt she, Don Marcelino? Míin j taal in kiik xan u xíimbalteʾex máasimaʾ, Don Marcelino.
Míin j taal in kiik xan u xíimbalte'ex máasima', Don Marcelino.
Míin j tàal in kìik xan u xíimbate'ex máasima', don marselínoj.
23 Marcelino Yes. Your sister came also with her husband. J taalij. J taal a kiik xan yéetel u yíicham.
taalij. J taal a kiik xan yéetel u yíicham.
J tàalij. J tàal a kìik xan yéetel u yíicham.
24 Marcelino But your cousin, not once. Pero a primaeʾ, mix un téen.
Pero a primae', mix un téen.
Pero a prìimáe', mix un téen.
25 José Well, she canʾt come until the day after tomorrow because she has a lot of work. Pues, letiʾeʾ maʾ tu páajtal u taal hasta kaʾabej tumen jach yaʾab u meyaj.
Pues, leti'e' ma' tu páajtal u taal hasta ka'abej tumen jach ya'ab u meyaj.
Pwes, leti'e ma' tu páajtal u tàal 'asta ká'abej tumen jach ya'ab u meyaj.
26 José But she told us she is intending to come to chat with you. Pero tu yaʾalaj toʾoneʾ táan u tukulik u taal tsikbal ta wéetel.
Pero tu ya'alaj to'one' táan u tukulik u taal tsikbal ti' a wéetel.
Peroj tí 'alaj to'one táan u tuklik u tàal tsikbal ta wéetel.
27 Marcelino I think that she is a real worker, donʾt you agree? In tukulikeʾ letiʾeʾ jach x-meyjil koʾolel, máasimaʾ.
In tukulike' leti'e' jach x-meyjil ko'olel, máasima'.
In tuklike leti'e jach x-meyjil ko'olel, máasima'.
28 José Yes, like you, Don Marcelino, [and] like your wife, too. Letiʾ, beyechoʾ Don Marcelino, bey a watan xanoʾ.
Leti', beyecho' Don Marcelino, bey a watan xano'.
Leti', beyecho' don marselínoj, bey a watan xano'.
29 Marcelino Iʾm not such a worker. Iʾm a bit old. Maʾ jach meyjil máakeniʾ. Chan viejoen.
Ma' jach meyjil máakeni'. Chan viejoen.
Má jach meyjil máakeni'. Cham byèejóen.
30 José No, indeed. You both are indeed real workers. Maʾ tech. Teʾex kaʾa túuleʾexeʾ tu jaajileʾ jach trabajadoreseʾex.
Ma'aj tech. Te'ex ka'a túule'exe' tu jaajile' jach trabajadorese'ex.
Ma'a tech. Te'ex ká'a túule'exe' tu jàajile jach trábajadòorese'ex.
1 José Where are you, Don Hernán? Tuʾux yanech, Don Hernán.
Tu'ux yanech, Don Hernán.
Tu'ux yanech, don 'ernan.
2 Hernán Here I am, Don José, come over here! What do you say? Way yaneneʾ, Don José, natsʾ a ba. Baʾax ka waʾalik.
Way yanene'Don Josénats' a ba. Ba'ax ka wa'alik.
Way yanene', don jose, nats' a báaj. Ba'ax ka wa'alik.
3 José Nothing. (And) how are you? Chéen mix baʾal. Bix yanilech.
Chéen mix ba'al. Bix yanilech.
Chéen mix ba'al. Bix yanilech.
4 Hernán I donʾt feel very well. Maʾ jach maʾalob in wuʾuyik in baiʾ.
Ma' jach ma'alob in wu'uyik in bai'.
Má jach ma'alob in wu'uyk im bái'.
5 Hernán As you [can] see, Iʾm very cold. Wáa ka wileʾ teneʾ jach keʾelen.
Wáa ka wile' tene' jach ke'elen.
Wá ka wile tene jach ke'elen.
6 José Youʾre cold? Me, Iʾm sweaty. ¿Techeʾ keʾelech? Teneʾ kʾíilkaben.
¿Teche' ke'elech? Tene' k'íilkaben.
¿Teche ke'elech? Tene k'íilkaben.
7 Hernán Well, but itʾs because Iʾm somewhat sick. Bueno, pero tumen teneʾ kʾas kʾojaʾanen.
Bueno, pero tumen tene' k'as k'oja'anen.
Bweno, pero tumen tene k'as k'oja'anen.
8 José I think youʾre not really sick, youʾre just tired. Míin maʾ jach kʾojaʾanechiʾ, chéen kaʾanaʾanech.
Míin ma' jach k'oja'anechi', chéen ka'ana'anech.
Míin má jach k'oja'anechi', chen ka'ana'anech.
9 José You need to rest more. Kʾabéet a más jeʾelsik a ba.
K'abéet a más je'elsik a báaj.
K'abét a màas je'esk a báaj.
10 José You should lie down a little while there in your hammock. Ku deber a chital un pʾíit hora teʾ ta kʾaanoʾ.
Ku deber a chi[l]tal un p'íit hora te' ti' a k'aano'.
Ku deber a chital um p'íit 'òoraj té' ta k'àano'.
11 Hernán Youʾre very kind, Don José. The only thing is, there is no time for me to rest [myself]. Jach utsech Don José, chéen baʾaleʾ minaʾan tiempo u tiʾaʾal in jeʾelsik in ba.
Jach utsech Don José, chéen ba'ale' mina'an tiempo u ti'a'al in je'elsik in ba.
Jach 'utsech don jose, chem ba'ale mina'an tyèempo 'u tí'al in je'esk im báaj.
12 José Is Marcelino (there) at home? Tiʾan wáa Marcelino tu yotocheʾ.
Ti' yaan wáaj Marcelino ti' u yotoche'.
Tí'an wá máarselìino t yotoche'.
13 Hernán He isnʾt there; I believe heʾs there at his brother-in-lawʾs. Maʾ tiʾaniʾ. Míin tiʾ yaan tu yiknal u cuñadoeʾ.
Ma' ti' yaani'. Míin ti' yaan ti' u yiknal u cuñadoe'.
Má' tí àani'. Míin tí yàan tiknal u kunyàadoje'.
14 José Do you know what time heʾll come back here? A wojel baʾax hora u suut wayeʾ.
A wojel ba'ax hora u suut waye'.
A wojel ba'ax 'òora u sùut waye'.
15 Hernán I think about eight or eight-thirty. Míin las ocho wa las ocho y media.
Míin las ocho wa las ocho y media.
Míin lás òocho wá lás òocho i mèedyaj.
16 Hernán In the morning he has to go to Mérida. Jaʾatskab kʾiineʾ yan u bin Joʾ.
Ja'atskab k'iine' yan u bin Jo'.
Ja'atskab k'ìine yan u bin jo'.
17 José Heʾs going as far as Mérida? ¿Tak Joʾ ku bin?
¿Tak Jo' ku bin?
¿Tak jo' ku bin?
18 José That reminds me, I need to send a letter. Leloʾ ku kʾaʾajsik teen, kʾabéet in túuxtik un pʾéel carta.
Lelo' ku k'a'ajsik ten, k'abéet in túuxtik un p'éel carta.
Lelo' ku k'a'ajsik ten, k'abét in túuxtik um p'é kàartaj.
19 Hernán To whom? Máax tiʾ.
Máax ti'.
Máax tí'.
20 José To my mother. Sheʾs really worrying about me. Tiʾ in mama, jach tun seen tukuliken.
Ti' in mama, jach táan u seen tukuliken.
Tí in màamaj, jach tun sèen tukliken.
21 Hernán You got a letter from her last Monday, didnʾt you? Ta kʾamaj un pʾéel carta tiʾ lunesjéak, máasimaʾ.
Ta k'amaj un p'éel carta ti' lunesjeak, máasima'.
Ta k'amaj um p'é kàartaj tí' lùunesjéak, máasima'.
22 José Sure! I did! Míimaʾak tin kʾamaj.
Míima'ak tin k'amaj.
Míima'ak tin k'amaj.
23 Hernán Is your mother still sick? ¿Láiliʾ kʾojaʾan a mamaeʾ?
¿Láili' k'oja'an a mamaje'?
¿Láili' k'oja'an a mamaje'?
24 José No, sheʾs recovered. Maʾ, tsʾoʾok u yutstal.
Ma', ts'o'ok u yutstal.
Má', ts'o'ok yutstal.
25 Hernán Whatʾs your religion? Are you Catholics or Protestants? Baʾax a religión teʾex, católicoeʾex wa protestanteʾex.
Ba'ax a religión te'ex, Católicoe'ex wáaj Protestantee'ex.
Ba'ax a réylijyòon te'ex, katòolikoex wá próotestàantéex.
26 José As a matter of fact, some of us are Catholics, some, too, are Protestants. Tóojkabileʾ tsʾeʾetsʾek tiʾ toʾoneʾ católicoʾob, tsʾeʾetsʾek xaneʾ protestanteoʾob.
Tóojkabile' ts'e'ets'ek ti' to'one' Católicoo'ob, ts'e'ets'ek xane' Protestanteo'ob.
Tóojkabile' ts'e'ets'ek tí' to'one katòolikóob, ts'e'ets'ek xane protestantéob.
27 José Say, Don Hernán, I have to go study. Uʾuyej Don Hernán, kʾabéet in bin j xook.
U'uyej Don Hernán, k'abéet in bin j xook.
'Uyej don 'ernán, k'abét im bin j xòok.
28 Hernán Perhaps weʾll see each other tonight. Maʾ xaan k ilik ba ookʾiniʾ.
Ma' xan k ilik k ba ook'ini'.
Má xàan k 'ilik bá 'òok'ini'.
29 José Well then, see you later. Bueno entonces kaʾakaʾatech.
Bueno entonces ka'aka'atech.
Bweno 'entonses ka'aka'tech.
1 José Say, Marcelino, are stamps sold at Don Hernánʾs? Uʾuyej, Marcelino, ¿ku koʾonol timbres tu yiknal Don Hernán?
U'uyej, Marcelino, ¿ku ko'onol timbres ti' u yiknal Don Hernán?
U'uye, marselino, ¿k u ko'onol tìimbres tiknal don 'ernán?
2 Marcelino Yes, they are. Why? Ku koʾonol. Baʾaxten.
Ku ko'onol. Ba'axten.
Ku ko'onol. Ba'ax ten.
3 José Because I want to buy a few of them. Tumen in kʾáat in man tsʾeʾetsʾekiʾ.
Tumen in k'áat in man ts'e'ets'eki'.
Tumen in k'áat in man ts'e'ets'eki'.
4 Marcelino Has [any] letter been sent to you? Tsʾoʾok wáa u túuxtaʾal teech carta.
Ts'o'ok wáa u túuxta'al teech carta.
Ts'o'ok wá u túuxta'al tech kàartaj.
5 José Sure! I received a letter today from my mother. Bix maʾij. Tin kʾamaj un pʾéel carta bejlaʾeʾ tiʾ in mama.
Bix ma'ij. Tin k'amaj un p'éel carta bejla'e' ti' in mama.
Bix ma'ij. Tin k'amaj um p'é kàartaj bejla'e tí in màamaj.
6 Marcelino But didnʾt you tell me your mother is blind? Pero maʾ wáa ta waʾalaj teneʾ chʾóop a mama.
Pero ma' wáa ta wa'alaj tene' ch'óop a mama.
Pero má' wá ta wa'alaj tene ch'óop a mamaj.
7 Marcelino How (or what) does she do if a letter is brought to her? Bix u beetik wáa ku taasaʾal un pʾéel carta tiʾ.
Bix u beetik wáa ku taasa'al un p'éel carta ti'.
Bix u bèetik wá ku tàasal um p'é kàartaj tí'.
8 José Well, it must be read to her by another person. Pues, yan u xoʾokol tiʾ tumen u láakʾ máak.
Pues, yan u xo'okol ti' tumen u láak' máak.
Pwes, yan u xo'okol ti' tumen u láak' máak.
9 Marcelino And then if she want to send a letter, what does she do? Kux túun wáa letiʾ u kʾáat u túuxt un pʾéel carta, baʾax ku beetik.
Kux túun wáa leti' u k'áat u túuxt un p'éel carta, ba'ax ku beetik.
Kux túun wá leti u k'áat u túuxt um p'é kàartaj, ba'ax ku bèetik.
10 José Well in that case, also, she needs to be helped; it is written for her by someone. Pues, bey xanoʾ, kʾabéet u yáantaʾal; ku tsʾíibtaʾal tiʾ tumen wa máax.
Puesbey xano', k'abéet u yáanta'al; ku ts'íibta'al ti' tumen wa máax.
Pwes, bey xano', k'abéet u y áanta'al; ku ts'íibtal ti' t u men wá máax.
11 Marcelino [At] what time is the mail received in your town? Baʾax hora ku kʾaʾamal carta ta kaajal.
Ba'ax hora ku k'a'amal carta ti' a kaajal.
Ba'ax 'òoraj ku k'a'amal kàartaj ta kàajal.
12 José It is received at eleven a.m. Las once tiʾ jaʾatskab kʾiin ku kʾaʾamal.
Las once ti' ja'atskab k'iin ku k'a'amal.
Láas òonsej tí' ja'atskab k'ìin ku k'a'amal.
13 Marcelino [At] what time are you woken up, José? Baʾax hora ka wajsaʾal teech, José.
Ba'ax hora ka'aj wajsa'al teech, José.
Ba'ax 'òoraj ka wajsa'al tèech, jose.
14 José Me, Iʾm woken up at five. Pues, teneʾ las cinco kin wajsaʾal.
Pues, tene' las cinco kin wajsa'al.
Pwes, tene láas sìinkoj kin wajsa'al.
15 Marcelino I heard it said youʾre going again. Is it so? Tin wuʾuyaj u yaʾalaʾal táan a kaʾa bin. Jaaj wáaj.
Tin wu'uyaj u ya'ala'al táan a ka'a bin. Jaaj wáaj.
Tin wu'uya u ya'ala'al táan a ká'a bin. Jàaj wáaj.
16 José Yes! ¡Bix maʾij!
¡Bix ma'ij!
¡Bix ma'ij!
17 Marcelino Isnʾt it so that in your land fine things are made? Máasimaʾ ta luʾumeʾ ku beetaʾal jatsʾuts baʾaloʾob.
Máasima' ta lu'ume' ku beeta'al jats'uts ba'alo'ob.
Máasima' ta lu'ume ku beeta'al jats'uts ba'alo'ob.
18 José Yes, they are. Here, too! Ku beetaʾal bey xan wayeʾ.
Ku beeta'al bey xan waye'.
Ku bèeta'al bey xan waye'.
19 Marcelino In your town, how much is one stamp bought for? Ta kaajaleʾ, bajux u maʾanal un pʾéel timbre.
Ti' a kaajale', bajux u ma'anal un p'éel timbre.
Ta kàajale, bajux u ma'anal um p'é tìimbrej.
20 José There a stamp is bought for only eight cents. Teʾeloʾ ku maʾanal un pʾéel timbre chéen yéetel ocho centavos.
Te'elo' ku ma'anal un p'éel timbre chéen yéetel ocho centavos.
Te'elo ku ma'anal um p'é tìimbrej chéen yéetel 'òocho séentabos.
21 Marcelino On the other hand, here it is sold for almost one peso. En cambio wayeʾ eooliʾ un peso u koʾonol.
En cambio waye' óoli' un peso u ko'onol.
'En kàambyoj waye' 'óli' um pèeso u ko'onol.
22 José How does one ask for a stamp from the man who sells [them]? Bix u kʾáataʾal un pʾéel timbre tiʾ le máak ku koonoloʾ.
Bix u k'áata'al un p'éel timbre ti' le máak ku koonolo'.
Bix u k'áatal 'um p'é tìimbre tí' le máak ku kòonolo'.
23 Marcelino You just say to him, "please give me one stamp." Chéen a waʾalik tiʾeʾ, "beet uts a tsʾáik teen un pʾéel timbre."
Chéen a wa'alik ti'e', "beet uts a ts'áik teen un p'éel timbre."
Chéen a wa'alik tí'e, "bèet uts a ts'áik ten um p'é tìimbrej."
24 José Mustnʾt he be paid first? ¿Minaʾan u boʾotaʾal yáax?
¿Mina'an u bo'ota'al yáax?
¿Mina'an u bo'ota'al yáax?
25 Marcelino When it is brought...heʾs paid (or one pays). Le ku taasaʾaleʾ ku boʾotaʾal.
Le ku taasa'ale' ku bo'ota'al.
Le ku tàasa'ale ku bo'ota'al.
26 Pablo Hi, José, hi, Marcelino, did my brothers see you (pl.)? Hola José, hola Marcelino, ¿tu yileʾexoʾob in sukuʾunoʾob?
Hola José, hola Marcelino, ¿tu yilaje'exo'ob in suku'uno'ob?
Ólaj josej, 'ólaj marselínoj, ¿tu yile'exo'ob in suku'uno'ob?
27 Pablo They told me they want to talk with you (pl.). Tu yaʾaloʾob teneʾ u kʾáat tʾaan ta wéeteleʾex.
Tu ya'alajo'ob tene' u k'áat u t'aan ti' a wéetele'ex.
Tu ya'alo'ob tene 'u k'át t'àan ta wéetele'ex.
28 José Yes, they saw us, and weʾve talked with them. Bix maʾij, tu yiloʾonoʾob, tsʾoʾok xan k tʾaan yéeteloʾob.
Bix ma'ij, tu yilajo'ono'ob, ts'o'ok xan k t'aan yéetelo'ob.
Bix ma'ij, tu yilajo'ono'ob, ts'o'ok xan k t'àan yéetelo'ob.
29 Pablo Where did you (pl.) see them? Tuʾux ta wileʾexoʾob.
Tu'ux ta wilaje'exo'ob.
Tu'ux ta wilaje'exo'ob.
30 José Here! An hour ago! ¡Wayeʾ! ¡Yaan un pʾéel hora!
¡Waye'! ¡Yaan un p'éel hora!
¡Waye'! ¡Yàan um p'é 'òoraj!
31 Pablo They want you (pl.) to take them to Mérida day after tomorrow, donʾt they? U kʾáatoʾob ka a biseʾexoʾob Joʾ kaʾabej, máasimaʾ.
k'áato'ob ka'aj a bise'exo'ob Jo' ka'abej, máasima'.
'U k'áatob ká bise'exob jo' ká'abej máasima'.
32 Pablo Could you (pl.) take me with you, too? Jeʾ u páajtal a bisikeneʾex xan ta wéeteleʾexeʾ.
Je' u páajtal a bisikene'ex xan ti' a wéetele'exe'.
Jé u páajtal a biskene'ex xan ta wéetele'exe'.
33 José Well, as a matter of fact, they want to take us to Valladolid. Bueno, tóojkabileʾ, u kʾáatoʾob u bisoʾonoʾob Sakiʾ.
Bueno, tóojkabile', u k'áato'ob u biso'ono'ob Saki'.
Bweno, tójkabile', 'u k'áatob u biso'ono'ob saki'.
34 Pablo They have to take Juan, too. Yan u bisikoʾob Juan xan.
Yan u bisiko'ob Juan xan.
Yan u bisko'ob jwàan xan.
35 Marcelino Who knows whether they can take you, also. Ken sa wáa jeʾ u páajtal u bisikechoʾob xaneʾ.
Ken saj wáa je'el u páajtal u bisikecho'ob xane'.
Ken sa wá u páajtal u biskecho'ob xane'.